Odatda HAPS deb nomlanuvchi yuqori balandlikdagi platforma stantsiyalari telekommunikatsiyani revolyutsiya qilish va dunyoning kam ta’minlangan mintaqalarida ulanishni ta’minlash potentsialiga ega bo‘lgan yangi texnologiyadir. Ushbu uchuvchisiz uchish qurilmalari stratosferada 20 dan 50 kilometrgacha balandlikda ishlaydi va keng polosali Internetga kirish, favqulodda aloqa, atrof-muhit monitoringi va chegaralarni nazorat qilish kabi bir qator xizmatlarni taqdim etadi. HAPS - bu stratosferada haftadan oygacha yoki hatto yillargacha bo‘lgan uzoq vaqt davomida qolish uchun mo‘ljallangan havo kemalari, samolyotlar yoki dirijabllardir. Ular quyosh panellari va batareyalar bilan jihozlangan hamda telekommunikatsiya uskunalari, kameralar va sensorlar kabi foydali yuklarni tashish va energiya bilan ta’'minlash uchun mo‘ljallangan.
Quyosh panellari va batareyalar texnologiyasi hamda yengil materiallar va avtonom avionika samaradorligining so‘nggi yutuqlari HAPSni uzoq va kam ta’minlangan hududlarni aloqa bilan ta’minlash uchun yanada maqbul yechimga aylantirdi.
Hapslar sun’iy yo‘ldoshlarga nisbatan ancha past ammo tijorat samolyotlaridan esa yuqori balandlikda ishlaydi. Ushbu noyob joylashuv bir nechta afzalliklarni taqdim etadi. Sun’iy yo‘ldoshlarga qaraganda yer yuzasiga yaqinroq bo‘lib, ular signal kechikishni kamaytiradi va kuchini yaxshilaydi. Shu bilan birga, ularning balandligi yer usti tayanch stansiyalariga nisbatan kengroq qamrov maydoniga ega bo‘lishga imkon beradi.
HAPSning asosiy afzalliklaridan biri bu an’anaviy yer usti infratuzilmasidan foydalanish qiyin yoki qimmat bo‘lgan joylarda aloqani ta’minlash qobiliyatidir. Bunga u uzoqdagi qishloqlar, tog‘lar, o‘rmonlar va cho‘llar kabi qiyin relefli mintaqalar kiradi. HAPSlar, shuningdek, yer usti tarmoqlari shikastlanganda yoki vayron bo‘lganda aloqalarni tiklash uchun favqulodda vaziyatlarda tezda joylashtirilishi mumkin.
Sun’iy yo‘ldoshlar bilan taqqoslaganda, HAPSlarni ishlab chiqarish va ishga tushirish arzonroq. Shuningdek, ularni foydali yuklamani saqlash yoki qayta konfiguratsiya qilish uchun osongina almashtirish mumkin, bunday jarayon orbitadagi sun'iy yo‘ldoshlar bilan mumkin emas. HAPSlar yuqori darajadagi moslashuvchanlikni taklif qiladi va kerak bo‘lganda tezda turli joylarga joylashtirilishi mumkin.
HAPSning yana bir afzalligi ularning qayta tiklanadigan quyosh energiyasidan foydalanish imkoniyatidir. Quyosh paneli va batareya texnologiyasidagi samaradorligi yutug‘i tufayli HAPS uzoq vaqt davomida yonilg‘i quymasdan havoda qolishi mumkin va bu ularni ekologik toza yechimga aylantiradi.
Muammolar va cheklovlar
Ko‘pgina afzalliklarga qaramay, HAPSlar ularni keng qabul qilish uchun hal qilinishi kerak bo‘lgan ba’zi muammolarga duch kelmoqda. Asosiy muammolardan biri stratosferada sekundiga 30 dan 40 metrgacha tezlikda bo‘ladigan kuchli shamollarning mavjudligi. HAPSlar ushbu sharoitlarga bardosh berishga mo‘ljallangan bo‘lsa-da, to‘satdan shamol esishi aloqaning vaqtincha yoki to‘liq yo‘qolishiga olib kelishi mumkin.
Yana bir muammo sun’iy yo‘ldoshlarga nisbatan HAPSlarning cheklangan yuk ko‘tarish qobiliyati. Bu ular olib yurishi mumkin bo‘lgan uskunalar miqdori va turini cheklaydi, bu esa o‘z navbatida ularning funksionalligini kamaytiradi.
Shuningdek, me’yoriy to‘siqlarni, ayniqsa, hapslar uchun spektrni taqsimlash nuqtai nazaridan ham yengib o‘tish kerak. Xalqaro elektraloqa Ittifoqi (XEI) HAPSlarning spektr ehtiyojlarini o‘rganmoqda va ulardan foydalanish uchun maxsus chastota diapazonlarini aniqladi. Biroq, ushbu taqsimotlar yuqori tarmoqli kenglikdagi dasturlarga bo‘lgan talabdan oldin qilingan va HAPSlarning to‘liq imkoniyatlarini qo‘llab-quvvatlash uchun yetarli bo‘lmasligi mumkin.
HAPSlardan samolyot va kemalardagi yo‘lovchilarga Internetga kirishni ta’minlash, hatto eng chekka joylarda ham uzluksiz aloqani ta’minlash uchun ham foydalanish mumkin.
Texnologiyalar rivojlanib, me’yoriy-huquqiy baza rivojlanib borar ekan, HAPSlar global telekommunikatsiya infratuzilmasining asosiy tarkibiy qismi bo‘lish imkoniyatiga ega. Ular raqamli tafovutni bartaraf etishga, shuningdek, qishloq xo‘jaligi, atrof-muhit monitoringi va favqulodda vaziyatlarga javob berish kabi sohalarda keng ko‘lamli boshqa ilovalarni qo‘llab-quvvatlashga yordam berishi mumkin.
Yuqori balandlikdagi platforma stansiyalari global ulanishni kengaytirish va turli sohalarda yangi dasturlarni taqdim etish uchun istiqbolli yechimdir. Moslashuvchanligi, keng qamrovi va past kechikishining o‘ziga xos afzalliklari bilan HAPSlar mavjud sun’iy yo‘ldosh va yer usti tarmoqlarini to‘ldirish va takomillashtirish imkoniyatiga ega.
Buyumlar interneti, avtonom transport vositalari va boshqa ma’lumotlarni ko‘p talab qiluvchi ilovalarning tobora ortib borayotgani tufayli hamma joyda aloqaga bo‘lgan talab o‘sishda davom etar ekan, HAPSlar telekommunikatsiya kelajagini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etishi mumkun.
TvaYAB 1-toifali muhandisi
Tadjimatov R.M.
