Korrupsiya va manfaatlar to‘qnashuvining o‘zaro bog‘liqligi jamiyatimiz uchun o‘ta muhim mavzu bo‘lib, keng ko‘lamli islohotlarni faol amalga oshirayotgan O‘zbekiston Respublikasida unga alohida e’tibor qaratilmoqda.
O‘zbekiston Respublikasining 03.01.2017-yildagi “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi O‘RQ-419-son Qonunining 3-moddasiga muvofiq korrupsiya deganda shaxsning o‘z mansab yoki xizmat mavqeidan shaxsiy manfaatlarini yoxud boshqa shaxslarning manfaatlarini ko‘zlab moddiy yoki nomoddiy naf olish maqsadida qonunga xilof ravishda foydalanishi, xuddi shuningdek bunday nafni qonunga xilof ravishda taqdim etishi tushuniladi.
Korrupsiyaga oid jinoyatlar guruhini ajratishda xizmatda g‘ayriqonuniy yo‘l bilan hal etiladigan manfaatlar to‘qnashuvi hal qiluvchi belgi hisoblanadi. Bunday jinoyatlar davlat, ma’muriy yoki muayyan yuridik shaxsning manfaatlariga tajovuz qiladi. Shunday qilib, korrupsiya jinoyatini sodir etishdan oldin “manfaatlar to‘qnashuvi” deb ataladigan holat yuzaga keladi.
O‘zbekiston Respublikasining 2024-yil 5-iyunda qabul qilingan “Manfaatlar to‘qnashuvi to‘g‘risida”gi O‘RQ-931-sonli Qonunida quyidagi ta’rif mavjud:
manfaatlar toʻqnashuvi — shaxsning shaxsiy (bevosita yoki bilvosita) manfaatdorligi uning oʻz lavozim yoki xizmat majburiyatlarini lozim darajada bajarishiga taʼsir koʻrsatayotgan yoxud taʼsir koʻrsatishi mumkin boʻlgan hamda shaxsiy manfaatdorlik bilan fuqarolarning, tashkilotlarning, jamiyatning yoki davlatning huquqlari, qonuniy manfaatlari oʻrtasida qarama-qarshilik yuzaga kelayotgan (mavjud manfaatlar toʻqnashuvi) yoki yuzaga kelishi mumkin boʻlgan (ehtimoliy manfaatlar toʻqnashuvi) vaziyat;
shaxsiy manfaatdorlik — davlat organining yoki boshqa tashkilotning xodimi yoxud u bilan aloqador shaxslar ushbu xodim tomonidan bevosita yoki bilvosita qaror qabul qilinishi yoki xodimning ushbu jarayonda boshqacha tarzda ishtirok etishi natijasida olishi mumkin boʻlgan har qanday naf yoki afzallik.
Bunda quyidagi shaxslar davlat organi yoki boshqa tashkilot xodimining aloqador shaxslari deb e’tirof etiladi:
• davlat organi yoki boshqa tashkilot xodimining yaqin qarindoshlari;
• davlat organi yoki boshqa tashkilot xodimi va (yoki) uning yaqin qarindoshlari qaysi yuridik shaxsning ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) aksiyalariga yoki ulushlariga egalik qilsa, o‘sha yuridik shaxs;
• davlat organi yoki boshqa tashkilot xodimi yoki uning yaqin qarindoshlari boshqaruv organining rahbarlari yoki a’zolari bo‘lgan yuridik shaxs.
Ko‘rib turganimizdek, manfaatlar to‘qnashuvining asosiy elementlari quyidagilardir:
- shaxsiy manfaatdorlik (moddiy foyda, martaba o‘sishi, qarindoshlar/do‘stlar uchun foyda va boshqalar);
- lavozim (xizmat) majburiyatlari;
- ta’sir ko‘rsatish imkoniyati (qaror qabul qilish, nazorat qilish, resurslarni taqsimlash).
Shunday qilib, manfaatlar to‘qnashuvi davlat xizmatchisining nafaqat lavozim, balki umumiy xizmat majburiyatlarini lozim darajada bajarishiga shaxsiy manfaatdorligining ta’siri bilan bog‘liq vaziyat deb hisoblanishi kerak.
Manfaatlar to‘qnashuvining turlari:
1. Xodimning shaxsiy manfaatdorligi allaqachon mavjud bo‘lgan va uning qarori yoki harakatlariga ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan, xizmat vazifalari va shaxsiy majburiyatlari o‘rtasida haqiqiy ziddiyatni keltirib chiqaradigan manfaatlar to‘qnashuvi bilan yuzaga keladi.
Masalan, yaqin qarindoshi rahbar bo‘lgan kompaniyaga ruxsat beruvchi hujjatlarni berish to‘g‘risida qaror qabul qilgan xodim, bu uning xolisligini shubha ostiga qo‘yadi.
2. Ehtimoliy manfaatlar to‘qnashuvi, bunda kelgusida ma’lum sharoitlarda (masalan, lavozimga ko‘tarilganda) shaxsiy manfaatlar bilan xizmat vazifalari o‘rtasida qarama-qarshilik kelib chiqishi ehtimoli mavjud bo‘ladi.
3. Xizmatchining qonuniy va axloqiy xatti-harakatlari axloq me’yorlariga rioya qilish yoki tashqi sharoitlar tufayli manfaatlar to‘qnashuvi mavjudligi sifatida noto‘g‘ri qabul qilinishi mumkin bo‘lgan soxta (ko‘rinadigan) manfaatlar to‘qnashuvi. Masalan, barcha qoidalarga rioya qiladigan xodim, lekin uning harakatlari u bilan ishlashi kerak bo‘lgan kontragentning vakili bilan uzoq muddatli do‘stona aloqalarga ega bo‘lganligi sababli shubhali deb talqin qilinishi mumkin.
Manfaatlar to‘qnashuvi mansabdor shaxs (xizmatchi) ga qonun talabini buzish yoki unga rioya qilish tanlovi qo‘yilganda korrupsiya ko‘rinishlari yuzaga kelishining asosiy sharti hisoblanadi. Qarorga qarab shaxs (xizmatchi) xatti-harakatining qonuniy yoki qonunga xilofligi darajasi haqida gapirish mumkin. Masalan, davlat organi (mahalliy hokimiyat, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari) xodimi pora taklifiga duch kelganda, undan voz kechib, prokuror va ish beruvchini korrupsiya jinoyatini sodir etishga undayotgani haqida xabardor qilishi yoki pora olishi mumkin.
Hal etilmagan manfaatlar to‘qnashuvi davlat institutlariga bo‘lgan ishonchga putur yetkazadi, adolatsizlikka va qonuniylik tamoyillarining buzilishiga olib keladi.
Xizmatdagi manfaatlar to‘qnashuvi korrupsiyaviy harakatlarni sodir etish uchun motivatsion asos yaratadi, masalan:
g‘arazli manfaatdorlik - mansabdor shaxsning noqonuniy xatti-harakatlar orqali o‘zi yoki boshqa shaxslar uchun mol-mulkni o‘z foydasiga yoki boshqa shaxslar foydasiga qonunga xilof ravishda tekin aylantirish bilan bog‘liq bo‘lmagan mulkiy tusdagi naf olishga intilishi (masalan, qonunga xilof ravishda imtiyozlar, kredit olish, har qanday mulkiy xarajatlardan ozod qilish, mol-mulkni qaytarish, qarzni to‘lash, xizmatlar haqini to‘lash, soliqlarni to‘lash va h.k.);
boshqa shaxsiy manfaatdorlik - mansabdor shaxsning mansabparastlik, oilaparvarlik, haqiqiy ahvolni bo‘rttirish yoki yashirish, o‘zaro xizmat ko‘rsatish, biron-bir masalani hal qilishda qo‘llab-quvvatlashga erishish, o‘zining layoqatsizligini yashirish va shu kabi sabablar bilan bog‘liq bo‘lgan nomulkiy xususiyatga ega foyda olishga intilishi.
Mansabdor shaxsning o‘z xizmat vakolatlaridan xizmat manfaatlariga zid ravishda foydalanishini proteksionizm, ya’ni bo‘ysunuvchining ishga joylashishiga, xizmatda ko‘tarilishiga, rag‘batlantirilishiga noqonuniy yordam ko‘rsatish, shuningdek, g‘arazli yoki boshqa shaxsiy manfaatlardan kelib chiqqan holda xizmat bo‘yicha boshqa homiylik sifatida ko‘rib chiqish lozim.
Shunday qilib, manfaatlar to‘qnashuvi chegaraviy holat bo‘lib, unda shaxs muqarrar ravishda muayyan huquqiy oqibatlarga olib keladigan u yoki bu qarorni qabul qiladi.
Fuqarolik xizmatida manfaatlar to‘qnashuvining asosiy sabablariga quyidagilarni kiritish mumkin:
• fuqarolik xizmatchilarining xizmat xulq-atvoriga qo‘yiladigan asosiy talablarni buzish;
• fuqarolik xizmatchisi majburiyatlarini bajarmaslik;
• ularni ijro etishda fuqarolar, tashkilotlar, jamiyat va davlatning huquqlari va qonuniy manfaatlariga rioya etmaslik;
• amaldagi qonunchilik normalariga rioya qilmaslik;
• fuqarolik xizmati bilan bog‘liq, shu jumladan “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi Qonun va boshqa qonun hujjatlarida belgilangan cheklov va taqiqlarni buzish.
Fuqarolik xizmatida manfaatlar to‘qnashuvining yuzaga kelishiga olib keladigan shart-sharoitlar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
• xodimlar malakasining past darajasi;
• davlat organlari, ularning tarkibiy bo‘linmalari, davlat xizmatchilarining vakolatlarini takrorlash;
• davlat hokimiyati organlari faoliyati to‘g‘risida yetarli darajada xabardor emaslik;
• turli darajadagi hokimiyat organlarining normativ-huquqiy hujjatlari o‘rtasida ziddiyatlarning mavjudligi, ularga korrupsiyaviy xatti-harakatlar uchun sharoit yaratishga ko‘maklashuvchi qoidalarning kiritilganligi, huquqiy tartibga solishdagi mavjud bo‘shliqlar;
• xizmat va tashkiliy intizomga rioya qilmaslik;
• davlat xizmatchisini rag‘batlantirishning ma’naviy va moddiy resurslarining yo‘qligi yoki yetarlicha foydalanilmasligi, mehnatga haq to‘lash tizimining noxolisligi va samarasizligi tufayli teng hajmdagi xizmat vazifalarini bajarishda kamsitish va bir xil bo‘lmagan mukofotlash va boshqalar.
Bundan tashqari, mavjud amaliyot davlat xizmatida manfaatlar to‘qnashuvi bilan bog‘liq korrupsiyaga oid huquqbuzarliklarni, shu jumladan:
• davlat xizmatchisi tomonidan manfaatlar to‘qnashuvining oldini olish bo‘yicha choralar ko‘rilmaganligi;
• yuzaga kelgan manfaatlar to‘qnashuvi haqida yoki manfaatlar to‘qnashuviga olib kelishi mumkin bo‘lgan shaxsiy manfaatdorlik mavjudligi to‘g‘risida bevosita rahbarini xabardor qilmaslik;
• manfaatlar to‘qnashuvi mavjud bo‘lganda (mumkin bo‘lganda) ish beruvchini xabardor qilmasdan haq to‘lanadigan boshqa faoliyat bilan shug‘ullanish va boshqalar.
Shu bilan birga, ta’kidlash joizki, O‘zbekiston Respublikasining 2022-yil 8-avgustdagi “Davlat fuqarolik xizmati to‘g‘risida”gi O‘RQ-788-son Qonunining 19-moddasiga muvofiq, davlat fuqarolik xizmatchisi manfaatlar to‘qnashuviga olib keladigan yoki olib kelishi mumkin bo‘lgan shaxsiy manfaatdorlik yuzaga kelgan taqdirda, bu haqda ish beruvchini yozma shaklda xabardor qilishi shart.
O‘zbekiston Respublikasining “Manfaatlar to‘qnashuvi to‘g‘risida”gi Qonuni va O‘zbekistonning boshqa normativ-huquqiy hujjatlarida manfaatlar to‘qnashuvi bilan bog‘liq normalarga rioya etmaganlik uchun quyidagi oqibatlar nazarda tutilgan:
Qarorlar va bitimlarni haqiqiy emas deb topish. “Manfaatlar to‘qnashuvi to‘g‘risida”gi Qonunning 26-moddasiga ko‘ra, manfaatlar to‘qnashuviga yo‘l qo‘ygan holda qabul qilingan qarorlar yoki tuzilgan bitimlar sud tartibida haqiqiy emas deb topiladi.
Manfaatlar to‘qnashuviga yo‘l qo‘ygan holda qabul qilingan qaror yoki tuzilgan bitim haqiqiy emas deb topilgan taqdirda, ushbu qarorni qabul qilish yoki bitim tuzish natijasida olingan foyda bitim bo‘yicha olingan barcha narsani qaytarish to‘g‘risidagi talab qo‘yilmagan holda sud tartibida davlat foydasiga o‘tkaziladi. Bunda haqiqiy emas deb topilgan bunday bitimni bajarish bilan bog‘liq xarajatlar manfaatlar to‘qnashuviga yo‘l qo‘ygan shaxs hisobidan qoplanadi.
Intizomiy javobgarlik. Manfaatlar to‘qnashuviga yo‘l qo‘ygan va uni bartaraf etish choralarini ko‘rmagan davlat organlari yoki boshqa tashkilotlarning xodimlari intizomiy javobgarlikka tortilishi mumkin.
Ma’muriy javobgarlik. “Manfaatlar to‘qnashuvi to‘g‘risida”gi Qonun kuchga kirgan paytdan boshlab O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksiga “Manfaatlar to‘qnashuvi to‘g‘risidagi qonun hujjatlari talablarini bajarmaslik” degan yangi 1934-modda kiritilgan bo‘lib, unga ko‘ra davlat organi yoki boshqa tashkilotning mansabdor shaxsi yoki xodimi tomonidan manfaatlar to‘qnashuvi mavjudligi haqida xabar bermaslik, xuddi shuningdek davlat organining yoki boshqa tashkilotning mansabdor shaxsiga ma’lum bo‘lgan haqiqiy yoki potensial manfaatlar to‘qnashuvini bartaraf etish choralarini ko‘rmaslik bazaviy hisoblash miqdorining uch baravaridan besh baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi. Bunda, takroran huquqbuzarlik sodir etilgan taqdirda jarima miqdori oshiriladi. Ushbu huquqbuzarliklar davlat xaridlari sohasida sodir etilgan bo‘lsa, bazaviy hisoblash miqdorining yigirma baravaridan o‘ttiz baravarigacha miqdorda jarima solinadi.
Jinoiy javobgarlik. Manfaatlar to‘qnashuvining o‘zi jinoiy qilmish bo‘lmasa-da, u ko‘pincha O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksiga muvofiq javobgarlik nazarda tutilgan korrupsiyaviy qilmishlardan oldin yoki ular bilan birga sodir etiladi (masalan, pora olish, hokimiyat yoki mansab vakolatini suiiste’mol qilish va boshqalar). Manfaatlar to‘qnashuvini hal qilish qoidalarini buzish korrupsiyaga oid ishlarni ko‘rib chiqishda og‘irlashtiruvchi holat bo‘lishi mumkin.
Korrupsiyaga qarshi kurashish va manfaatlar to‘qnashuvini samarali hal etish O‘zbekiston Respublikasining barcha fuqarolari uchun ustuvor vazifa hisoblanadi. Shu maqsadda davlat organlari va tashkilotlari xodimlari bilan muntazam tushuntirish ishlari va treninglar o‘tkazilmoqda.
Shu munosabat bilan, manfaatlar to‘qnashuvining mohiyati va uning oldini olish yo‘llari to‘g‘risida tushuncha hosil qilish maqsadida joriy yilning 15-oktyabr kuni Navoiy viloyati EMMX xodimlari o‘rtasida “Manfaatlar to‘qnashuvi korrupsiyaviy jinoyatning asosi sifatida” mavzusida davra suhbati o‘tkazildi.
Zero, manfaatlar to‘qnashuvining mohiyatini anglash, uning jiddiy oqibatlarini his etish mamlakatimiz har bir fuqarosining burchidir.
Davlat va jamiyatning birgalikdagi sa’y-harakatlari bilangina korrupsiyadan holi qarorlar faqat xalq va davlat manfaatlari yo‘lida qabul qilinadigan tizimni barpo etish mumkin.
Tayyorlandi: Navoiy viloyati EMMX 2-toifali muhandisi M.Jumayev
