Oʻzbek tili — turkiy tillarning qipchoq guruhiga mansub boʻlib, u oʻziga xos tarixiy rivojlanish yoʻlidan oʻtgan. Uning shakllanishi va rivojlanishi bir necha bosqichlarda sodir boʻlgan.
1. Qadimgi turkiy davr
• Birinchi yozma manbalar vujudga kela boshlagan. Turkiy tillarda yozilgan eng qadimgi matnlar (o‘rxun-enasoy yodgorliklari) paydo boʻldi.
• Turkiy run yozuvi paydo bo‘lgan. Oʻziga xos yozuv tizimi ishlatilgan.
• Qabila tillari vujudga kela boshlagan. Turkiy qabilalar (ko‘k turklar, uygʻurlar, qirgʻizlar, oʻgʻuzlar) oʻrtasida til jihatidan yaqinlik mavjud boʻlgan.
• Fonetika va grammatika hozirgi oʻzbek tiliga nisbatan soddaroq morfologik tuzilishga ega bo‘lgan.
O‘rxun-enasoy (orxon-yenisey) yozuvlari (VI–VIII asrlar) hozirgi Moʻgʻuliston, Sibir va Oʻrta Osiyoda topilgan boʻlib, ko‘k turk va uygʻur xoqonliklari davriga tegishli.
Orxun yodgorliklari (VIII asr) – bu Ko‘k Turk davlati (Go‘kturk) davridagi eng qadimgi turkiy yozma manbalar. Ulardan eng mashhuri Kultegin yodgorligi (732 yil) boʻlib, unda turkiy xalqlarning tarixi, urushlari va madaniyati haqida qimmatli maʼlumotlar berilgan.
“Uze ko‘k tengri, asra yag‘ız yer kılıntukda, ekin ara kishi og‘lı kılınmısh. Kishi og‘lınta uze echum apam Bumın Kagan, Istemi Kagan olurmush.”
Ma’nosi:
“Yuqorida koʻk tangri, pastda yorqin yer yaratilganda, ularning orasida inson oʻgʻli yaratildi. Inson oʻgʻli ustidan ajdodlarim Bumın Hoqon va Istemi Hoqon hukmronlik qilgan.”
“Turk budun uchun tun udımadım, kuntuz oturmadım. O‘zum qazganıp, echim Kultegin birle o‘lu yitu qazandım.”
Ma’nosi:
“Turk xalqi uchun tun uyqusiz, kunduz dam olishsiz ishladim. Oʻzim qon toʻkib, amakim Kultegin bilan birga halok boʻlishgacha kurashdik.”
“Tabgach budun suchig sabin, yumshaq ag‘ın berur ermish. Suchig sabincha yumshaq ag‘ıncha artatı irmish. Yag‘uk erser, o‘ltechi sen.”
Ma’nosi:
“Xitoy (Tabgach) xalqi shirin soʻz va yumshoq matolar bilan yondashadi. Shirin soʻzlari va yumshoq matolari bilan sizni aldab, yaqinlashtiradi. Yaqin boʻlsangiz, halokatga uchraysiz.”
“Turk budun! O‘zungun uze echungun, apangın tutmaz sen, sungugun itmez sen, yirungün yir sayu qalmaz sen!”
Ma’nosi:
“Ey Turk xalqi! Oʻz ajdodlaringga sodiq qolmading, qilichingni tashlading, yurtlaringni tashlab, har tarafga tarqalding!”
O‘rxon yodgorliklari nafaqat turkiy tillarning eng qadimgi manbasi, balki turk xalqlarining milliy qadriyatlarini, urush sanʼatini va siyosiy ogohlantirishlarini aks ettiradi. Ushbu matnlarda qoʻllanilgan tilning koʻp jihatlari (masalan, ot, feʼl shakllari) hozirgi oʻzbek tilida ham saqlanib qolgan.
Bilge Hoqon yodgorligi (735 yil), Ko‘k turk davlati hukmdori Bilge Hoqon haqida. Turkiy xalqlarning tarixi, urushlari va madaniyati haqida maʼlumot beradi.
Tonyuquq yodgorligi (VIII asr), Ko‘k turk davlatining mashlahatchisi Tonyuquqning hayoti va jasoratlari haqida.
Uygʻur yozma yodgorliklari (VIII–XIV asrlar), uygʻurlar buddizm va manixeylik dinlarini qabul qilib, oʻz yozuvlarini ishlab chiqdilar.
“Altun Yaruk” (X asr), buddizm diniy matni, sanskrit va toxar tillaridan tarjima qilingan.
“Irq Bitig” (IX asr), turkiy xalqlar mafkuraviy kitobi.
Hozirgi oʻzbek tilidagi koʻplab asosiy soʻzlar (o‘t, suv, kun, yer) qadimgi turkiy davrdan kelib chiqqan.
Qoʻshimchalar orqali soʻz yasalish (-li, -siz, -lik) boshlangan. Feʼl shakllari ham hozirgi tilimizga oʻxshash (-di, -gan).
Oʻrta Osiyodagi koʻplab joy nomlari (masalan, Toshkent, Qoʻqon) turkiy ildizlarga ega.
Qadimgi turkiy davr oʻzbek tilining eng qadimgi bosqichi boʻlib, unda turkiy tillarning asosiy xususiyatlari shakllangan. O‘rxun-enasoy yodgorliklari turkiy xalqlarning yozma madaniyatining boshlanishini koʻrsatadi. Bu davrda ishlatilgan soʻzlar, grammatik qoidalar va yozuv tizimlari keyinchalik oʻrta turkiy davr (Qoraxoniy, Chigʻatoy) va zamonaviy oʻzbek tiliga asos boʻldi.
2. Oʻrta Turkiy Davr (XI–XV asrlar) – Oʻzbek tilining shakllanishida muhim bosqich. Oʻrta turkiy davr turkiy tillar tarixida XI–XV asrlar oraligʻini qamrab oladi. Bu davrda turkiy xalqlar islom madaniyati taʼsirida yangi adabiy til shakllantirishdi, ilk yirik adabiy yodgorliklar paydo boʻldi va turkiy tillarning zamonaviy turlarining asoslari qoʻyildi. Oʻzbek tilining rivojlanishida bu davr alohida ahamiyatga ega, chunki aynan shu paytda qoraxoniy turkiy tili va chigʻatoy tili kabi adabiy tillar vujudga keldi.
• Turkiy xalqlar islom dinini qabul qilishi bilan arab va fors tillaridan koʻplab soʻzlar oʻzlashdi.
• Turkiy tillarda yozma adabiyot rivojlandi, ilk grammatik qoidalar paydo boʻldi.
• Turkiy qabilalarning koʻchishi va turli davlatlar (Qoraxoniy, Xorazm, Temuriylar) tarkibida turli shevalar rivojlandi
Qoraxoniy turkiy tili Qoroxoniylar davlati (X–XIII asrlar) davrida rivoj topgan adabiy til boʻlib, oʻzbek tilining eng qadimgi yozma manbalaridan biri hisoblanadi.
“Devonu lugʻotit turk” (1072–1074) – Mahmud Qoshgʻariy, turkiy tillarning birinchi lugʻati va grammatikasi. Turkiy qabilalarning shevalari, ularning farqlari haqida qimmatli maʼlumotlar beradi. Arab tilida yozilgan, lekin turkiy soʻzlarning talqini keltirilgan.
“Qutadgʻu bilig” (1069–1070) – Yusuf Xos Hojib, turkiy tillardagi ilk falsafiy-didaktik sheʼriy asar. Adolatli boshqaruv, axloqiy qadriyatlar haqida yozilgan. Qoraxoniy turkiy tilining noyob namunasi.
Xorazm turkiy tili (XIII–XIV asrlar), Moʻgʻullar istilosidan keyin Xorazm mintaqasida turkiy til yangi shakl oldi.
“Muhabbatnoma” (1353) – Xorazmiy, diniy-mistik mavzuda yozilgan sheʼriy asar. Turkiy tilida yozilgan ilk “munojot” janridagi asarlardan biri.
Bu davrda qoraxoniy turkiy tiliga nisbatan fors tilining taʼsiri kuchliroq bo‘lgan. Bu esa o‘z navbatida chigʻatoy tiliga oʻtish davri sifatida xizmat qilgan.
Chigʻatoy tili (XIV–XIX asrlar) Amir Temur va Temuriylar davrida Markaziy Osiyoning asosiy adabiy tiliga aylandi. Bu til keyinchalik zamonaviy oʻzbek tiliga asos boʻldi.
Bu davrda buyuk mutafakkir alloma Alisher Navoiy (1441–1501) yashab ijod qilganlar. Ko‘plab turkiy tilda yozilgan noyob durdonalarni bizga qoldirib ketganlar.
◦ “Hamsa” (“Hayrat ul-abror”, “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Sabʼai sayyor”, “Saddi Iskandariy”)
◦ “Majolis un-nafois” (shoir va mutafakkirlarning tarjimai holi)
◦ “Muhokamat ul-lugʻatayn” (turkiy tilning fors tilidan afzalligini isbotlagan risola)
Shu bilan bir qatorda Zahiriddin Muhammad Boburning (1483–1530) “Boburnoma” asari (tarjimai hol va Hindiston tarixi) o‘zbek tilining rivojiga muhim hissa qo‘shgan.
Navoiy asarlari zamonaviy oʻzbek adabiyotiga namuna boʻldi. Chigʻatoy tili oʻzbek tilining yozma shaklini, mahalliy shevalar esa ogʻzaki nutqni shakllantirdi. Din, fan, adabiyot sohalarida arab-fors soʻzlari keng qoʻllanila boshladi.
Oʻrta turkiy davr oʻzbek tilining rivojida hal qiluvchi bosqich boʻldi. Qoraxoniy turkiy tili orqali ilk yozma adabiyot shakllandi, Chigʻatoy tili esa Alisher Navoiy kabi buyuk mutafakkirlar asarlari bilan oʻzbek madaniyatining oltin davrini yaratdi. Bu davrda yaratilgan til meʼyorlari bugungi oʻzbek adabiy tilining asosini tashkil etadi.
3. Yangi Oʻzbek Tili (XIX–XXI asrlar) – zamonaviy oʻzbek adabiy tilining shakllanishi. Yangi oʻzbek tili XIX asrdan boshlab rivojlangan va hozirgi kunda Oʻzbekiston Respublikasining rasmiy davlat tili hisoblanadi. Bu davrda oʻzbek tili chigʻatoy tilidan zamonaviy standart adabiy tilga oʻtish, grammatik va leksik jihatdan yangilanishlar, shuningdek, turli yozuv tizimlariga (arab, lotin, kirill) oʻtish kabi muhim oʻzgarishlarni boshidan kechirdi.
XIX asr – Chigʻatoy tilidan Oʻzbek tiliga oʻtish. Oʻzbek tilining hozirgi shakli asosan Qarluq (Sart) va Qipchoq shevalarining uygʻunlashuvidan shakllandi.
Alisher Navoiy anʼanalarini davom ettiruvchi adiblar (Munis, Ogahiy) asarlari paydo bo‘ldi. Mahmudxoʻja Behbudiy kabi jadidchilar yangi pedagogik va publitsistik uslubni rivojlantirdi.
Sovet Davri (XX asr). Standartlashtirish va reformalar (1920–1930-yillar). Oʻzbek alifbosi 1928-yilda lotin grafikasiga oʻtkazildi. Rus va xalqaro soʻzlar (telefon, zavod) kiritildi. 1940-yilda kirill alifbosiga majburiy oʻtildi.
◦ Rus tilidan koʻplab soʻzlar oʻzlashdi (masalan: traktor, stol, stul).
◦ Fors-arab soʻzlari kamaytirildi (javon oʻrniga shkaf deb yozish urinishlari).
Mustaqillik davri (1991-yildan keyin), 1993-yilda Oʻzbek alifbosi qayta lotin grafikasiga oʻtkazildi. Arab-fors leksikasini qayta tiklash (maʼnaviyat, istiqbol) ishlari olib borildi. Ruscha soʻzlarni milliy atamalar bilan almashtirishga urinishlar (samolyot → tayora) bo‘ldi. Internet va global taʼsir orqali inglizcha soʻzlar (kompyuter, internet) keng tarqaldi.
Tilimizni yanada rivojlantirish va yo‘qotmaslik uchun bizdan quyidagilar talab qilinadi:
◦ Oʻzbek tilini raqamli muhitda (AI, tarjimon dasturlar) rivojlantirish.
◦ Terminologiyani boyitish (robot → aqlli moslama).
Yangi oʻzbek tili tarixiy jihatdan turkiy tillarning tabiiy davomi boʻlib, u chigʻatoy tilining boy merosini saqlab, zamonaviy dunyo talablariga moslashgan. Bugungi kunda u yer yuzida 60 milliondan ortiq insonlar tomonidan ishlatiladi va Oʻzbekistonning milliy madaniyati, taʼlimi va davlatchiligining asosiy vositasidir.
Joriy yilning 3-iyul kuni Navoiy viloyati EMMXda “O‘zbek tilining rivojlanish tarixi” mavzusida davra suhbati tashkil qilindi. Unda xizmat muhandisi A.Narziyev o‘zbek tilining rivojlanish tarixi bo‘yicha xodimlarga to‘liq tushuncha berib, ularni qiziqtirgan savollarga batafsil javob berib o‘tdi. Davra suhbati qiziqarli va samarali bahs-munozaralarga boy bo‘lib, ishtirokchilarda katta taasurot uyg‘otdi.
Tayyorladi: Navoiy viloyati EMMX 2-toifali muhandis A.Narziyev
